Ծառը համաշխարհային ավանդույթի կենտրոնական խորհրդանիշներից մեկն է:
Այն հնագույն սիմվոլ է, որը հայտնի է աշխարհի գրեթե ողջ ժողովուրդներին: Ներկայացնում
է Տիեզերքը, կյանքի օրենքներն ու մարդուն` որպես անքակտելի ամբողջություն: Մարմնավորում
է տիեզերքի կյանքը` որպես կենդանի օրգանիզմ: Ծառը` որպես ուղղաձիգ ֆենոմեն, ասոցացվում
է լեռան հետ: Այն կապվում է պտղաբերության, բարգավաճման, առատության հետ,
սակայն նախ և առաջ համարվում է կյանքի անձնավորումը` տարբեր ասպեկտներում ու դրսևորումներում: Այս ամենից բացի ծառը կարող է հանդես գալ նաև որպես հավերժ կյանքի, անմահության սիմվոլ: Այն խորհրդանշում է աշխարհի կենտրոնական առանցքը, որը միավորում է Երկիրն ու Երկինքը, մարդուն ու նրա ուղին` դեպի հոգևոր բարձունքները, կյանքի, մահվան ու հարության ցիկլերը, Տիեզերքը, թաքնված իմաստությունն ու կյանքի գաղտնի օրենքները: Հնագույն շրջանում այն կապում էին աստվածների ու բնության առեղծվածային ուժերի հետ: Տարբեր ավանդույթներում տարբեր ծառատեսակներ են երկրպագվում: Օրինակ` կեչին սուրբ էին համարում արևելյան սլավոնները, հացենին` սկանդինավյան ժողովուրդները, բամբուկը` ճապոնացիները: Ծառերի հետ ասոցացվում են տարբեր աստվածներ. դափնին ու հունական աստված Ապոլլոնը, կաղնին ու արլ.-սլավոնական աստված Պերուն, բուդդիզմում սրբազան ծառ բոդհին` Բուդդայի ատրիբուտը ու լուսավորության խորհրդանիշ:
Տարբեր ծառերի շուրջ հյուսվում են նաև սեփական նշանակությունները: Օրինակ` հրեական ավանդույթում ծառը` որպես նյութ, խորհրդանշում է բարին, իսկ երկաթը` չարը: Միայն ծառի հետ միանալու դեպքում երկաթը կկորցնի իր չարաբեր ուժը:
Ծառի հետ կապված սիմվոլիկ ձևերից գլխավորը համաշխարհային ծառն է կամ տիեզերական ծառը
(Arbor mundi): Այն մարմնավորում է աշխարհի
ունիվերսալ կոնցեպցիան: Համաշխարհային ծառի կերպարը հաճախ արտահայտվում է նաև իր տարատեսակներով`
կենաց ծառ, չարի ծառ, իմացության ծառ և այլն:
Միֆոլոգիական պատկերներում աշխարհը ուղղաձիգ կերպով
հաճախ բաժանվում է երեք աստիճանների` վերին, միջին ու ստորին (դրանք ևս կարող են ենթաբաժանվել,
օր.` Ղուրանում նման աստիճանները 7-ն են): Բոլոր աստիճանների միջև կապը իրականացվում
է տարբեր միջոցներով (կարող են լինել բույսեր, որոնք հասնում են երկինք, աստիճաններ,
թռչուններ և այլն): Ուղղաձիգ կապի համար դիցաբանության մեջ հաճախ օգտագործվում է համաշխարհային
ծառի կերպարը: Ծառն իր արմատներով, որոնք գտնվում են գետնի տակ, և իր վեր բարձրացող
ճյուղերով, խորհրդանշում է վեր ուղղված տենդենցը:[1] Համաշխարհային ծառը գտնվում
է աշխարհի սրբազան կենտրոնում (կենտրոնը կարող է տարբերակվել` երկու համաշխարհային
ծառ, երեք համաշխարհային լեռներ և այլն) և գրավում է ուղղաձիգ դիրք: Տիեզերական ծառի
կամ կենաց ծառի արմատները խորը թափանցած են ստորերկրյա աշխարհ, նրա բունը կարծես կամուրջ լինի, որը ձգվում է Երկրից Երկինք, այն խորհրդանշում է միջին աշխարհը, այսինքն` մարդկանց
աշխարհը: Նրա ճյուղերը բարձրանում են մինչ ամենաբարձր երկնային ոլորտները, հասնում են առեղծվածային աշխարհ` ողջ գոյության ակունքների, որտեղ ապրում են աստվածներն ու աստղերը: Այդ ծառի բունը համարվում է տարածության ու ժամանակի առանցքը, իսկ նրա ճյուղերն ու արմատները դուրս են գալիս կյանքի և մահվան սահմաններից: Կենաց ծառի հյութը երկրային շաղ է,
կենարար խմիչք, որը հարության հնարավորություն է տալիս, իսկ նա, ով համտեսում է նրա պտուղները, դառնում է անմահ:
Համաշխարհային ծառի պատկերներում ուղղաձիգ պրոյեկցիան
մոդելավորում է տիեզերքը, իսկ հորիզոնականը` ծեսը: Տիեզերական ծառի հորիզոնական կառուցվածքը
ձևավորվում է ծառի ու նրա շուրջ գտնվող օբյեկտների միջոցով: Բնի կողմերում գտնվում
են սմբակավոր կենդանիների և մարդկային կերպարներ (աստվածներ, դիցաբանական հերոսներ,
սրբեր, քրմեր, մարդիկ): Օրինակ` ացտեկների պատկերներում համաշխարհային ծառի աջ կողմում
արևի աստվածն է, իսկ ձախ կողմում` մահվան աստվածը: Եթե տիեզերական ծառի ուղղաձիգ կառուցվածքը
կապված է դիցաբանական ոլորտի հետ, նախ և առաջ` կոսմոլոգիական, ապա հորիզոնականը հարաբերակցվում
է ծեսի ու նրա մասնակիցների հետ: Ծեսի օբյեկտը կամ նրա կերպարը միշտ գտնվում է կենտրոնում,
իսկ ծեսի մասնակիցներն` աջ ու ձախ կողմերում: Էլեմենտների ողջ հաջորդականությունը`
հորիզոնական ուղղությամբ, ընկալվում է որպես ծեսի տեսարան, որի նպատակը բարեհաջողության,
պտղաբերության, սերունդների, հարստության ապահովումն է:[2] Ծեսը կարող է մեկնաբանվել որպես միֆի պրագմատիկական
իրականացումը, դիցաբանականի պրոյեկցիան <<ծիսական>> ոլորտում: Առավել տարածված
ծես, որը կապված է տիեզերական ծառի հետ, համարվում է սկանդինավյան աստված Օդին-ի
(Odin) զոհաբերությունը, ով 9 օր կախված է մնացել Իգգդրասիլ հացենուց` իմաստություն
ձեռք բերելու նպատակով: 9-րդ օրը նա ծարավը հագեցրեց սուրբ մեղրով` Բելտուրն հսկայի
կողմից տրված և վերջինից ստացավ ռուներ` գաղտնագրեր, սկանդինավյան հին սեպագրեր:
Համաշխարհային ծառի հորիզոնական կառուցվածքը թույլ է տալիս տարբերակել յուրացրածն (մշակույթի
հետ կապված) ու չյուրացրածը (բնության հետ կապված)[3], քաոսային ու տիեզերական տարածությունը, տիեզերք է բերում
ինչ-որ չափ, հաշվում:[4] Այն սերտ կապված է նաև սրբազան թվերի հետ`
3, 4, 7, 9, 12 և այլն. Տիեզերքի երեք ոլորտները, կյանքի երեք ժամանակները` անցյալ,
ներկա ու ապագա, 4 տարերքները, աշխարհի չորս կողմերը, յոթ աշխարհները և այլն: Օրինակ`
Կ. Յունգը համաշխարհային ծառի կերպարում տեսնում է մարդկային մտածողության սխեման.
արմատները` անգիտակցականի ակունքները, բունը` գիտակցականի ռեալիզացիան, իսկ սաղարթավոր
մասը` տրանս-գիտակցական նպատակը:
Եթե Կենաց ծառն ընդգրկում և միավորում է իր մեջ Տիեզերքի ողջ օրենքներն ու գոյության ձևերը, ապա իմացության ծառն արտացոլում է այն մասը, որը հասանելի է մարդու հասկացողությանը: Իմացության ծառի կերպարը ծագել է մշակութային ավելի ուշ փուլերում: Այն խորհրդանշում է էություններին զանազանելու ունակությունը` կատարելության վիճակին հասնելու նպատակով և հանդես է գալիս կենաց ծառին զուգահեռ, երբեմն նույնիսկ խառնվելով վերջինիս հետ: Եթե կենաց ծառի պտուղների մեջ միասնական ունիվերսալ իմաստությունն է, ապա իմացության ծառի պտուղների ազդեցությունը ամբողջովին կախված է այն բանից, թե ինչպես և հանուն ինչի է այն օգտագործում մարդը: Դրա համար իմացության ծառի պտուղները կարող են և չարիք, և բարիք պատճառել, կարող են տանել ինչպես բարու ճանաչմանը, այնպես էլ` չարի: Իմացության ծառը խոչընդոտներ է դնում Ճշմարտությանն ու Իմաստությանը հասնելու ճանապարհին, այն բանի համար, որ մարդը սովորի տարբերել կեղծն իսկականից և պատասխանատվություն կրի իր մտքերի, մտադրությունների ու արարքների համար:
[1] Тоникян С. А., <<Мифологические
аспекты сюжетов Корана>>, Изд.-во ЕГУ, 2009, стр. 77
[2] Мифы народов мира, т.1, Москва,
Советская энциклопедия, 1992, стр. 401
[3] Мифы народов мира, т.1, стр. 403
[4] К. Королев(Автор-состовитель),
Энциклопедия символов, знаков, эмблемов, Изд.-во Эксмо, 2005, стр.127
Հեղինակ՝ Սահանուշ ՍԱՀԱԿՅԱՆ