Աբու
Համիդ ալ-Ղազալին(1058-1111) հայտնի աստվածաբան
է, իրավագետ-ֆակիհ և սուֆի: Նա ծնվել է Խորասանի Թուս քաղաքում:
1095 թ.-ին ալ-Ղազալին լքում է Բաղդադը հաջի պատրվակով`
թողնելով աստվածաբանի ու իրավագետի իր կարիերան,
դասավանդումը Նիզամիայում և սկսում է ասկետի կյանք վարել 11տարի: Ըստ ժամանակակից
հետազոտողների տեսակետների` նրա հեռացման պատճառը դարձան քաղաքական հետապնդումները
սելջուկյան սուլթանի կողմից: Իսկ ըստ ալ-Ղազալիի` Նիզամիայում իր պաշտոնը թողնելու
ու ճշմարտության որոնման պատճառը կասկածն էր/սկեպտիցիզմ/:
Ղազալին կասկածի տակ էր դրել
իր ժամանակի մութաքալլիմների, փիլիսոփաների, իսմաիլականների(batin) և սուֆիների հայացքները:
Այդ ժամանակ նա գրում է «Փրկիչը` մոլորությունից»
ստեղծագործությունը, որտեղ ներկայացնում է իր կյանքի գլխավոր իրադարձությունները, իր
հայացքների էվոլյուցիան:
Ալ-Ղազալին իր սեփական փորձով ուզում էր գտնել
իրեն տանջող հարցերի պատասխանները, մաքրել հոգին և ինքնակատարելագործվել: Նա փորձում
էր գտնել Ճշմարտությունը սուֆիական միստիցիզմի մեջ: Ալ-Ղազալին հասկանում է, որ այստեղ
են բարձր գիտակցության այն վիճակները, որոնք վեր են զգացումներից ու բանականությունից,
և ուր ընկել են մարգարեները աստվածային հայտնություններն ստանալիս:[1] Այդ վիճակում գտնվողը կարողանում
է անմիջականորեն զգալ Աստծուն:
Ալ-Ղազալին մարդկանց երկու կատեգորիայի էր բաժանում.
առաջինը <<մասսան>> է կամ <<ամման>>, իսկ երկրորդը`
<<ընտրյալները>> կամ <<խասսան>>: Առաջինը շարքային հավատացյալներն են, որոնք կուրորեն
հետևում են կրոնական տրադիցիային, նաև մութաքալլիմները, իսկ երկրորդին պատկանում են
փիլիսոփաները, որոնք ձգտում են հասնել ճշմարտության, նաև սուֆիները, որոնք կյանքի կամ
գոյության վերաբերյալ հանգում էին մոնիստական հայացքների, բայց ոչ թե հենվելով տրամաբանական
ապացույցների վրա, այլ ինտուիցիայի օգնությամբ:
Գլխավոր
խնդիրներից մեկը, որի լուծմանն ուզում էր հասնել ալ-Ղազալին, կրոնի և հունական գիտության
մեջ գոյություն ունեցող հակասություններն էին, քանի որ անտիկ փիլիսոփայության շատ գաղափարներ
հակասում էին Ղուրանին: Նա սկսում է ուսումնասիրել հին հունական փիլիսոփայությունը
և իր <<Փիլիսոփայության հերքում>> աշխատության մեջ շարադրում է նորպլատոնականության
տեսակետները, իսկ երկրորդ մասն ընդգրկում է փիլիսոփայության հերքումը: Այս աշխատության
մեջ նա շեշտը դնում էր փիլիսոփաների մետաֆիզիկական տեսակետների վրա:
Նորպլատոնականության և ալ-Ղազալիի փիլիսոփայության
միջև գոյություն ունեցող գլխավոր պատճառը Աստվածային էության մասին տարբեր համոզմունքներ
ունենալն է:[2]
Ալ-Ղազալին պնդում էր, որ Աստված ունի ազատ կամք,
և աշխարհը ստեղծվել է նրա կողմից ու կախված է նրա կամքից, առանց որի ոչինչ չի կարող
գոյություն ունենալ: Այն ամենն, ինչը կատարվում է Աստծո կամքն է, և սխալ է այլ պատճառներ
փնտրելը: Աստծո կամքն ամենաէականն է, և նրա գիտելիքն աշխարհի մասին սկզբնավորվում է
աշխարհն ստեղծելու նրա ցանկությամբ[3]: Նա ժխտում էր երևույթների պատճառական
կապը: Ըստ Ղազալիի` յուրաքանչյուր երևույթի արարիչն ու պատճառը Ալլահն է: Նա այնպիսի
կարգ է ստեղծել, որ մի երևույթը կարող է ծագել միայն մյուսի առկայության դեպքում:
Ալ-Ղազալին համարում էր, որ կրոնական ծեսերն իրականացվում
են սառը կերպով, ուր տեղ չունեն զգացմունքները, իսկ սուֆիզմը, ուր մեծ դեր են խաղում
զգացմունքները, հաճախ բախման մեջ է մտնում
իսլամի հետ: Ալ-Ղազալին ուղղահավատության մեջ փորձում էր ներմուծել միստիկ տարրեր,
որոնք փոխառված էին սուֆիզմից, օրինակ` սիրո զգացումը, որի միջոցով կարող էր վերանալ
քարացած ուղղահավատությունը:
Ալ-Ղազալիի ամենանշանավոր աշխատությունը
<<Իհյա ուլում ադ-դին>>-ն է, որը սուննիական արժեքները միացնում է սուֆիական
իդեալների կամ գաղափարների հետ: Այստեղ ներառված են սուֆիական գլխավոր գաղափարները.
Աստծուն մոտենալու գաղափարը, տարիկայի գաղափարը, այսինքն` այդ մոտենալու ուղու կամ
ճանապարհի, որում կան <<կանգառներ>>` մակամներ, առանձնացնում է նաև սուֆիզմին
հատուկ արժեքները` սերը, համբերությունը, աղքատությունը և այլն, ինչպես նաև անդրադառնում
է ինքնակատարելագործմանն ու Ճշմարտությանը հասնելու խնդիրներին:
Ալ-Ղազալին կրոնը դարձրել էր զգացմունքների ու
էմոցիաների օբյեկտ և փորձում էր վերակենդանացնել սուննիական տրադիցիոնալիզմը, դրա համար
էլ նա իր գիրքն անվանեց <<Կրոնական գիտությունների
վերածնում կամ հարություն>>` Իհյա ուլում ադ-դին:
Ըստ Ղազալիի` մարդու յուրահատկությունը կայանում է իմացություն
ձեռք բերելու նրա ընդունակության մեջ (способность к познанию). մարդը գտնվում է կենդանիների
և հրեշտակների միջև գտնվող աստիճանում, և նրա առանձնահատկութունն ու գոյության իմաստը
ճշմարտությանը հասնելու, իրերի իսկությունն ըմբռնելու(хака`ик ал-умур) մեջ է:
Ալ-Ղազալին Աստծո միակության` թաուհիդի հետ կապված
մի քանի աստիճան է առանձնացնում: Դրանցից է օրինակ` երբ մարդը բարձրաձայն ասում է.
<<չկա աստված, Ալլահից բացի>>, բայց նրա սիրտը ժխտում է նրան, ինչը համարվում
է երկերեսանիների կեղծ միաստվածություն: Կամ երբ մարդը հավատում է սրտով, ինչպես միակ
աստծուն հավատում են սովորական մուսուլմանները: Կամ էլ вуджуд-ում` կյանքում կամ գոյության
մեջ միայն Միակին` вахид տեսնելն է: Սուֆիները սա անվանում են <<անհայտացումը>>,
<<ինքնաոչնչացումը>> Աստծո միակության մեջ` թաուհիդի: Ելնելով այն բանից, որ մարդը տեսնում է միայն Միակին,
այսինքն` նա իրեն նույնպես չի տեսնում: Եվ եթե նա իրեն չի տեսնում այն պատճառով, որ
խորասուզված է կամ ընկղմված Աստծո միակության` թաուհիդի մեջ, ապա նա մոնիստ է`
муваххид, այն իմաստով, որ իր մտահայեցության մեջ ներկա է միայն Միակը: Սա Աստծո միակության
հաստատման սահմանն է:
Ըստ Ղազալիի Աստծուն ճանաչել հնարավոր է միայն
ընդունելով հետևյալ դրույթը`աշխարհը աստվածը չէ, բայց ոչ էլ աստծուց տարբեր մի այլ
բան, իսկ դա անել կարող է միայն մոնիստը, որը հասել է Աստծո միակության հաստատման ամենաբարձր
աստիճանին:
Ալ-Ղազալիի գոյաբանական հայացքները ձևավորվել են
աշարիական ուսմունքի ազդեցության ներքո և շարադրված են <<Իհյա>>-ում: Նա
առաջ է քաշում <<երեք աշխարհների>> կոնցեպցիան, որոնցից առաջինը <<ֆենոմենալ>>
աշխարհն է կամ <<ակնհայտ>>` алам ал-мулк, երկրորդը <<էմպիրիկական>>
աշխարհն է կամ <<թաքնված>>` алам ал-малакут, իսկ երրորդը գտնվում է առաջինի
և երկրորդի միջև, այն Հզորության աշխարհն է`
алам ал-джабарут և <<Աստծուն ճանաչել>> հնարավոր է այս աշխարհ թափանցելով:
Այսպիսով` տրանսցենդենտ`իմացությանն անմատչելի
աշխարհը ճանաչելը կամ Աստծուն ճանաչելը(մա`արիֆա) կախված է միջին աշխարհ ներթափանցելուց:
Դրա համար երկու ուղի կա, որոնք ռացիոնալիստական չեն. առաջինը էքստատիկ վիճակում Աստծո
մեջ տարրալուծվելն է` ֆանա կամ Աստծուն գտնելը, իսկ երկրորդը` մարգարեների խոսքին հավատալն
է: Առաջինը կոչվում է իլհամ, իսկ երկրորդը` ուահի: Ղազալին միստիկական էքստազի կամ Աստծուն գտնելու/ուաջդ/
և մարգարեության մեջ գերադասում էր երկրորդը, քանի որ համարում էր, որ առաջինը մարգարեության
մի մասն է կազմում: Ամենաբարձր աստիճանը մարգարեների աստիճանն է, որտեղ բացահայտվում
են ճշմարտությունները`հակղաիկղ վերևից ներշնչման միջոցով` շատ կարճ ժամանակամիջոցում
Ալ-Ղազալին, ի տարբերություն մի շարք ուղղահավատների,
համարում էր, որ սաման չի հակասում Սուննային: Ըստ նրա` երաժշտությունն ազդում է մարդու հոգու վրա և նրան խաղաղություն
է բերում:[4]
Ղազալին վերանայեց նաև սուֆիական կոնցեպցիան սիրո
մասին և նշում էր, որ սուֆին, տարվելով Աստծու նկատմամբ իր սիրով, մոռանում է Աստծո
երկրային ներկայացուցիչներին` մարգարեներին, նաև կրոնական ծեսերը: Նա հաստատում էր,
որ սուֆիական ուսմունքը կունենա ամուր հիմք, եթե հենվի Ղուրանի ու Սուննայի վրա:
Ալ-Ղազալին հայտնի է Հուջաթ ալ-Իսլամ տիտղոսով, այսինքն` իսլամի ապացույց: