Թորան ոչ միայն հոգևոր
կամ կրոնական առումով մեծ նշանակություն ունի
հրեա ժողովրդի կյանքում, այլև հենց
այս «աստվածային կամքն» էլ ընդգրկված է նաև
նրա առօրյայում[1]: Թորայի միջոցով փորձում են մեկնաբանել հրեա
ժողովրդի դերը մարդկության
պատմության մեջ:
Թորան կազմված
է Գրավոր Օրենքից //תורה שבכתב (Torah
Šebikhtav), որն ունի իր «ուղեկիցը»`
Բանավոր Օրենքը /תורה שבעל פה/ (
Torah Šebe′al Peh): Այս աղբյուրներից
ծագող օրենքն էլ զարգացման տարբեր
փուլեր է անցել
դարերի ընթացքում` վերամշակվելով ռաբբիների[2] կողմից: Թորայի հեղինակությունը հաստատվել
է ոչ թե ինչ-որ կառավարության կամ օրենսդիր մարմնի, այլ
այն ընդունվում է հրեա ժողովրդի
կողմից: Մեկնաբանվելով տարբեր ռաբբիների
կողմից` սկսվում է ձևավորվել «ռաբունական գրականությունը»:
Եվ հենց այս
3 սկզբաղբյուրներն էլ` Գրավոր
Թորան, Բանավոր Թորան և
ռաբունական գրականությունը կազմում
են հրեա
հասարակության իրավական և օրինական ուժ պարունակող միակ
աղբյուրները[3]: Ի
տարբերություն ռաբունական գրականության` Գրավոր և Բանավոր Թորան
համարվում են «աստվածային
հայտնություններ», քանի որ Աստված
շնորհեց այն իսրայելցիներին Սինայ
լեռան մոտ, երբ վերջիններս
դուրս էին եկել
Եգիպտոսից և շարժվում
էին դեպի Քանանի
երկիրը[4]:
Բանավոր և Գրավոր Օրենքները
միասին կազմում են
d’oraita (արամեերեն, «Թորայի Օրենք»): Վերջինս էլ ենթակա չէ փոփոխման:
Եվ Թորայում ընդգրկված
613 օրենքներն էլ կամ
պատվիրանները /מצווה/[5] (miṣvah)
Թորայի ամբողջ նյութի
հետ միասին կազմում
են հրեական օրենսդրական համակարգի հիմքը:
Հրեական
օրենքի պատմությունը սկսվում է մի գրքից,
որն «անփոփոխ և հավերժ» է իր ողջ կառուցվածքով:
Այն հայտնի է Թորա
[6]/תורה/ (Torah) անունով: Թորան հնարավորություն է տալիս հրեաներին
պահել այն պատմական հիշողությունը, երբ Աստված
ընտրեց հրեաներին որպես
իր «Ընտրյալ ժողովրդի». «Եւ իմ սուրբ
անունը չ’պղծէք, որ ես սրբուիմ Իսրայէլի
որդկանց մէջ»[7]: Եվ հենց այս հիշողությունն է ստիպում հրեաներին
ներմուծել այն անգամ
իրենց առօրյա կյանք` սննդակարգ, հասարակական, ընտանեկան, ամուսնական
հարաբերությունների, տոնակատարությունների
մեջ: Թորան փորձում
է հրեաներին բացատրել
իրենց ունեցած դերը մարդկության պատմության
մեջ: Սակայն այս ողջ պատմությունն էլ ողողված է ժողովրդի հնազանդությամբ, շատ դեպքերում
էլ նրա ընդվզմամբ
Աստծո դեմ: Թորան
հիշեցնում է հրեաներին. «Ես եմ Եհովան քո Աստուածը`
որ քեզ
Եգիպտոսի երկրիցը ծառայութեան
տունիցը հանեցի»[8]:
Ինչպես արդեն
նշվել է, Թորայի հիմքը
կազմում են Գրավոր
և Բանավոր
Օրենքները: Եթե Գրավոր Օրենքն
անփոփոխ է, ապա Բանավոր
Օրենքը գտնվում է շարունակական զարգացման
մեջ, հետևաբար այն կարող
է երբեմն փոփոխության
ենթարկվել: Վերջինիս համար հիմնական
աղբյուր է ծառայում
Միշնան /משנה/[9] (Mišnah): Բանավոր Օրենքը փոխանցվում
էր շղթայական ձևով` մարգարե-իմաստուն-ուսուցիչ-աշակերտ: Փոխանցվելով սերնդեսերունդ բանավոր
ձևով` այն կարող
էր կորցնել իր հավաստիությունը:
Ուստի մշակվում և գրի է առնվում Միշնայում: Միշնան գրի է առնվել
մ.թ. 220թ. Յեհուդա հա-Նասիի
կողմից (135-220թթ.): Բանավոր Օրենքի պատմական
առաջին շրջանը հայտնի
է Թանայան[10] շրջան
անվամբ (I դարից մինչև
220թ.): Բացի Միշնայից, կան Բանավոր
Օրենքին վերաբերող այլ աղբյուրներ ևս, որոնք
հայտնի են «Միդրաշիմ» /מדרשים/[11] (Midrašym)
և «Տոսեֆտա» (Toseft′) /תוספתא/[12] անվանումներով:
Իսկ այն օրենքները, որոնք ձևավորվում
են արդեն 220թ.-ից
հետո, չեն համարվում d’oraita, այլ կոչվում
են d’rabbanan (արամ. ` ռաբունական):
Այսպիսով, 200-400-ական թթ. Տիբերիայի,
Կեսարիայի ռաբբիները սկսում
են Թորայի ուսուցման
հարցերի քննարկումները: Այս քննարկումները հիմնվում
էին փաստերի վրա, որոնք էլ իրենց հերթին
գրի էին առնվում: Եվ
այս գրառումները սկսեցին
տեղադրել Միշնայի այն հատվածներում,
որոնց դրանք վերաբերում
էին: Կատարված գրառումներն
ամբողջությամբ ստացան «Գեմարա» անվանումը גמרא/ կամ/ גמרה [13]
(Gemarah):
Միշնան և Գեմարան
էլ միասին կազմեցին
Թալմուդը [14]/תלמוד/ (Talmud): Հրեական օրենքը
հասկանալու համար հարկ
է առաջին հերթին
ծանոթանալ հենց այս աշխատությանը,
հատկապես Բաբելոնյան Թալմուդին /תלמוד בולי/ (Talmud Bavly): Այն ընդգրկում է Բանավոր Օրենքն
ամբողջությամբ, հանդիսանում է d’rabbanan
օրենքների հիմնական աղբյուրը: Եվ Թալմուդն
ու Թորան են կազմում հրեական
օրենքի հիմքը: Գոյություն ունի
նաև Երուսաղեմյան Թալմուդը
/תלמוד ירושלימי/ (Talmud Yerušalymy): Բաբելոնյան Թալմուդը կիրառության
առավել լայն շրջանակներ
է ընդգրկում, և սովորաբար Թալմուդ
ասելիս հենց հասկանում
են Բաբելոնյան Թալմուդը:
Տարբեր մեկնություններ` կատարված Թալմուդի
շուրջ, երբեմն ընդգրկվում են նրանում`
ստանալով օրինական և իրավական ուժ: Այդպիսին է, օրինակ, ռաբբի Շլոմո բեն Յիցխակի
/שלמה בן
יצחק/ (1040-1105) աշխատությունը[15]: 11-րդ դարում
Ֆրանսիայում և Գերմանիայում բնակվող
այս հայտնի գիտնականի
«դասական մեկնությունները» կազմում են Թալմուդի անբաժանելի
մասը:
Չնայած Թալմուդը հրեական
օրենքի հիմնական աղբյուրն
է, այնուամենայնիվ շատ դժվար է այն հասկանալը: Թալմուդի իրավական, օրենսդրական նյութը
միահյուսված է ոչ իրավական, փիլիսոփայական, բարոյագիտական նյութով, որը կոչվում
է «Ագգադա»
/אגדה/[16] (Aggadah) : Թալմուդում ընդունված որոշումներն
ավելի շատ կարելի
է դիտել որպես
տեսական, քան գործնական տեսանկյունից:
Հրեական իրավագիտության և օրենսդրության մեջ իր ուրույն տեղն է զբաղեցնում հալախան/הלכה/ (halakhah)` օրենքը[17]: הלכה-ն գոյություն ունի դեռևս հին ժամանակներից սկսած: Այս օրենքներին դիմում էին միայն այն ժամանակ, երբ տվյալ իրադրության համար սահմանված օրենքները ընդգրկված չէին ո՛չ Բանավոր, ո՛չ էլ Գրավոր Թորայում: Այսպիսի օրենք-ավանդույթները ստացել են מסורת (masoret)` ավանդույթ կամ הלכה անվանումները, որը նշանակում է «քայլող նորմ»[18]: Նախ הלכה-ն ունի հետևյալ իմաստը. այն բանավեճերի և քննարկումների ընթացքն է իմաստունների միջև: Փոխաբերական իմաստով այն կարելի է հասկանալ որպես «գնալ կարգադրությունների և օրենքների ճանապարհով»:
[1] Hartman, 2009,
p. 3
[5] Սինայ լեռան վրա Մովսեսին տրված
613 պատվիրաններից 365-ը
արգելքներ են (ըստ արևային
տարվա օրերի թվի), իսկ
248-ը` պարտավորություններ (ըստ մարդու օրգանիզմում
պարունակվող օրգանների թվի):- Натив,
1983, стр. 108
[6] Եբր. «ուսուցում, ուսմունք», կազմված է
5 գրքից` בראשית (Berešyt), שמות (Šmot), ויקרא (Vayikr′), במדבר (Bamidbar), דברים (Dvarym), և կոչվում
է «Հնգամատյան»` חומש(Ḥumaš):
[9] Ծագում է שנה (šanah) արմատից, որը նշանակում
է «կրկնել», իսկ թալմուդյան գրականության մեջ այս բառը
հանդես է գալիս
«սովորել, սովորեցնել» իմաստով, այսինքն`
«սովորեցնել ` անընդհատ
կրկնելու միջոցով»:- Натив, 1983, стр. 160
[10]«թանա» արամեերենից
թարգմանաբար նշանակում է «սովորող», այսինքն` «Բանավոր Թորան» սովորող»: Թանաիմները Գիլելի
և Շամայի ու նրանց դպրոցի
աշակերտներն էին, մինչ Միշնայի
գրի առնման ավարտը:- Натив,
1983, стр. 289
[11] Ծագում է דרש (daraš)
արմատից, որը նշանակում է «քննել, հետազոտել»: Հրեական աղբյուրներում այն ունի հետևյալ
իմաստը. աստվածաշնչյան տեքստի ներքին
իմաստի բացահայտում:- Натив, 1983, стр.
156
[12] Արամեերենից թարգմանաբար նշանակում
է «լրացումներ», որն իր հերթին հանդիսանում է «միշնայոթների» /משניות/ (mišnayot)`Բանավոր Օրենքի
կանոնների գրառումների` որպես համապարփակ
դատողությունների բանաքաղումը, որն ընդգրկված
չէ Միշնայի վերջնական
տարբերակում:- Hollander,
2006, p.
225
[13] Արամ. גמרא նշանակում է «յուրացում ուսուցչից», իսկ եբր. גמרה (Gemarah)` «ավարտել», այսինքն` վերջնական
նպատակն էր կատարելագործել Միշնան:- Натив,
1983 , стр. 297
[16] Արամեերենից թարգմանաբար նշանակում
է «պատմվածք, բանահյուսություն»: Այն պատմողական
ավանդույթն է, որն արտացոլում է հուդայականության պատմության հիմնական հատվածները, սակայն պատմվածքի
միջոցով: Այն իր մեջ ներառում է ժողովրդական իմաստության, բարոյագիտության տարրեր: - Барановский, Иванов, 2009, стр.
334
[17] הלכה-ն իր հերթին
բաղկացած է 3 բաժնից`
Սուրբ Գրքի մեկնություն, բանավոր ավանդություն`սերնդեսերունդ բանավոր
կերպով փոխանցված ավանդույթները, և հրաման-արգելքներ` կոնկրետ ընդունված
որոշումներ, որոնք սահմանվել են` հաշվի
առնելով մի շարք
պատճառներ:- Натив, 1983, стр.
60