Համառոտ ակնարկ Արևելքի Ասորական Եկեղեցու պատմության մասին

Ժամանակակից քրիստոնեական եկեղեցին ներառում է իր մեջ բազմաթիվ ճյուղավորումներ, որոնք ծագել են երկու հազար տարվա ընթացքում: Դրանց անընդհատ բաժանումները շարունակում են լինել քրիստոնեական եկեղեցու պատմության հիմնական խնդիրներից մեկը: Արևելյան քրիստոնեության ճյուղերից մեկն է Արևելքի

Ասորական Եկեղեցին: Գիտական գրականության մեջ հանդիպում են այս եկեղեցու նաև ուրիշ անվանումներ, ինչպիսիք են` Պարսկական, Միջագետքյան, Նեստորական, որոնք ներկայումս  ավելի քիչ կիրառական են: Մի քանի դարերի ընթացքում քրիստոնեական աշխարհի մեծամասնությունը կազմող Արևելքի Ասորական Եկեղեցու պատմությունը  մինչև վերջին ժամանակները մնում էր համարյա անհայտ: Այս փաստն ամենից առաջ պայմանավորված է արևելյան ու արևմտյան ճյուղերի երկկողմանի մեկուսացմամբ` չնայած այն հանգամանքին, որ դրանցից յուրաքանչյուրը ծագել է մեկ ընդհանուր աղբյուրից` վարդապետությունից, որը շարադրված էր արամերեն լեզվով[1]: Այս մեկուսացման անխուսափելի լինելը կարող է բացատրվել նաև ուրիշ պատճառներով` մասնավորապես որոշակի քաղաքական դիրքորոշմամբ, որը զբաղեցրել էին հռոմեա-բյուզանդական կայսրերը Արևելքի Ասորական Եկեղեցու նկատմամբ, որովհետև վերջինս հրաժարվում էր ընդունել կայսերական դավանանքը, որի արդյունքում էլ այն ստացավ «նեստորական»  անունը:

Արևելքի Ասորական Եկեղեցին ծնվեց քրիստոնեության առաջին դարերում Սիրիայի և Միջագետքի արամեախոս[2] քրիստոնյաների շրջանում, որոնք աշխարհաքաղաքական առումով բաժանված էին երկու հզոր տերությունների` Հռոմի և Պարսկաստանի միջև: Համաձայն այս եկեղեցու սրբազան ավանդության` առաքյալներ Պետրոսը, Թովմասը, Թադեոսը և Բարդուղիմեոսը տարբեր ժամանակահատվածում քարոզել են Օսրոյենայում, որտեղից էլ հետագայում Թովմաս առաքյալը քրիստոնեության ավետիսը հասցրել է մինչև Հնդկաստան: Բայց Ասորական Եկեղեցու հիմնադրման գործում ամենամեծ տեղը հատկացված է Թովմաս առաքյալին: Հենց նրանից և նրա քարոզչությունից է սկսվում եկեղեցու պատմությունը (35-37թթ.)[3]:  Ասորական Եկեղեցու կազմավորման գործում մեծ տեղ է հատկացվում նաև Մար Ադդայ (հայկական ավանդության մեջ Թադէոս առաքյալ) առաքյալին «72 առաքյալների» թվից, որը քարոզել է 37-65թթ. հյուսիսային Միջագետքում: Վերջինիս անվան հետ է կապված Օսրոյենա փոքրիկ ասորական պետության մայրաքաղաք Եդեսիայում (ասոր` Ուռհայ ܐܘܪܗܝ) քրիստոնեության ընդունումը որպես պետական կրոն Աբգար V Ուքքամա արքայի օրոք: Փաստորեն, արդեն  ΙΙ – ΙΙΙ դարերում ժամանակակից ասորիների նախնիների մեծամասնությունը ընդունեցին քրիստոնեությունը, որպեսզի միանգամայն զերծ մնային ինչպես հունահռոմեական հեթանոսությունից Արևմուտքում, Սիրիայում և Միջագետքի  հյուսիսարևմտյան մասում, այնպես էլ զրադաշտականությունից, որն իշխում էր Արևելքում` Պարսկաստանում: Եկեղեցու պաշտոնական կենտրոնը դարձավ պարթևական կայսրության մայրաքաղաք Սելևկիա-Կտեսիֆոնի համայնքը (այժմ Բաղդադ)[4]:  Սկզբնական շրջանում Արևելքում քրիստոնեությունը զարգանում ու տարածվում էր բավականին խաղաղ պայմաններում, եթե համեմատելու լինենք հռոմեական Արևմուտքում մեր թվարկության առաջին հարյուրամյակներում տեղի ունեցող քրիստոնյաների հալածանքները: Սակայն, Եդեսիայի քաղաքական անկախության կորուստի  հետ` 216թ., և Պարսկաստանում Սասանյանների` իշխանության գլուխ գալու հետ (226թ.) Արևելքում քրիստոնյաների կյանքում սկսվեցին հալածանքների ծանր ժամանակներ: Քանի որ

Պարթևստանի, իսկ հետագայում Պարսկաստանի տիրապետող կրոնը զրադաշտականությունն էր, տերության ղեկավարները կասկածանքով էին վերաբերվում քրիստոնյաներին: Շահնշահների կողմից հովանավորվող ժողովրդական զանգվածները ժամանակ առ ժամանակ իրականացնում էին քրիստոնյաների ջարդեր: Այդ հալածանքները սկսվեցին դեռևս Բահրամ ΙΙ արքայի (276-293թթ.) օրոք, բայց ուժեղացան և տևեցին 40 տարի Շապուհ ΙΙ արքայի օրոք 339թ.-ից մինչև նրա մահը` 379թ. Պարսկաստանի ամբողջ տարածքով: Այսպես, չնայած հալածանքներին` ΙV դարում միանգամից «երեք արև» շողացին  երկնակամարում: Դրանք էին սուրբ Հակոբ Մծբնեցին (†338թ.), նրա աշակերտ Եփրեմ Ասորին (†373թ.) և Սուրբ Եփրահատը (†345թ.), որին անվանում էին նաև «պարսկական իմաստուն»[5]: 

310թ. Կտեսիֆոնի եպիսկոպոսը միացրեց քրիստոնեական համայնքները առաքելական օրինակով` դրանով հանդերձ կենտրոնացրեց եկեղեցու իշխանությունն իր ձեռքերում և ընդունեց Արևելքի կաթողիկոս տիտղոսը: 410թ.-ի եկեղեցու տեղական ժողովում կաթողիկոսն ընդունեց նաև նոր տիտղոս` պատրիարք:

Սկզբնական շրջանում Արևելքի Եկեղեցին Ընդհանրական Եկեղեցու անբաժանելի մասն է եղել: Սակայն քաղաքական պայմանները, որոնց մեջ էր գտնվում այդ եկեղեցին ΙΙ-ΙΙΙ հարյուրամյակներում, չափազանց բարդացնում  և երբեմն էլ անհնարին էին դարձնում նրա կապը «Արևմուտքի» հետ, այսինքն` հունա-հռոմեական քրիստոնեական աշխարհի հետ: Բյուզանդիայի և Պարսկաստանի միջև Միջին Արևելքի և Անդրկովկասի համար մղվող պայքարը լուրջ խոչընդոտ հանդիսացավ կայսրության մյուս եկեղեցիների հետ կապ հաստատելու համար: Իսկ հետագայում երկու կողմերի միջև ծայր առան նաև քրիստոսաբանական վեճեր, որի պատճառը եղավ Կ. Պոլսի պատրիարք Նեստորի նզովումը Եփեսոսի Տիեզերաժողովում, ինչն անընդունելի էր Ասորական Եկեղեցու կողմից: Նեստորը Անտիոքի աստվածաբանական մտքի ականավոր ներկայացուցիչներից էր: Վերջինիս նզովվելուց հետո միաբնակների հովանավոր Զենոն (474-496թթ.) կայսեր հալածանքներից խուսափելու համար Նեստորի շատ հետևորդներ լքեցին կայսրության սահմանները և ապաստան գտան Պարսկական տիրապետության տարածքում գտնվող տեղական քրիստոնեական Եկեղեցում, որն անծանոթ էր արևմտյան եղբայրների աստվածաբանական վիճաբանությունների նրբություններին: Դրա համար, Արևելքի Եկեղեցին, որի կենտրոնը գտնվում էր պարսկական Կտեսիֆոն (Տիզբոն) քաղաքում, հեշտությամբ ընդունեց «նեստորական» (հինանտիոքյան) աստվածաբանական վարդապետությունը: Ասորական Եկեղեցին հերետիկոսության նշույլներ չտեսավ Նեստորի վարդապետության մեջ, քանի որ այն մեծ մասամբ չէր հակասում Արևելքի Ասորական Եկեղեցու հայրերի քրիստոսաբանությանը: Հետագայում Արևելքի Ասորական Եկեղեցին չընդունեց նաև Քաղկեդոնի ժողովի որոշումները` դրանով իսկ բաժանվելով մնացած քրիստոնեական եկեղեցիներից: Հետագա դարերում այս եկեղեցուն սկսեցին անվանել «նեստորական», որը սակայն անընդունելի է այն պարզ պատճառով, որ Նեստորը չէ, որ հիմնեց այդ եկեղեցին և նա չէր, որ նորամուծություն կատարեց Արևելքի Ասորական Եկեղեցու քրիստոսաբանության մեջ, այլ այդպիսի վարդապետություն ուներ այս եկեղեցին Նեստորի ծնունդից տասնյակ տարիներ առաջ[6]: Արևելքի Ասորական Եկեղեցին հերքում է այսպիսի անվանումը` առաջին հերթին ցույց տալով իր առաքելական ծագումը, ինչպես նաև այն հանգամանքը, որ Նեստորի գրչին պատկանող «Հերակլիդեսի գիրքը» կոչվող ջատագովական երկի  մեջ շարադրված վարդապետությունը չի համապատասխանում «նեստորական» կոչվող հերետիկոսությանը:

Չնայած այն հանգամանքին, որ Արևելքի Եկեղեցին գտնվում էր այլադավանների տիրապետության տակ, VΙΙ-ХΙ դդ. իր աշխարհագրական տարածքներով չէր զիջում որևէ եկեղեցու: Հաջող միսիոներական գործունեության շնորհիվ այն կարողացավ իր ազդեցությունը տարածել նաև ողջ Ասիայում` ներառյալ Հնդկաստանը, Մոնղոլիան և Չինաստանը այնտեղից էլ Ճապոնիա:  Ծաղկման շրջանում հաշվվում էր ավելի քան 300 թեմ և 50 մետրոպոլիա: Սակայն ХΙV դարի վերջում Լենկթեմուրի կողմից կատարած ավերածությունների արդյունքում այդ Եկեղեցու սաղմերը պահպանվեցին միայն լեռնային Քրդստանում (Հյուսիային Իրաք), Սիրիայում, Թուրքիայում, Հնդկաստանում` Մալաբարի ծովեզերքին, Կիպրոսում և Սոկոտր կղզիներում և այլն: ХVΙ դ. Օսմանյան կայսրության սահմաններում, որտեղ մեծ թիվ էին կազմում ասորիները, ներխուժեցին կաթոլիկ միսիոներներ և սկսեցին տեղի քրիստոնյաներին կաթոլիկ եկեղեցուն միացնել: Այսպիսով, 1551թ. Արևելքի Ասորական Եկեղեցու մի մասն անջատվեց և ստեղծվեց Ասորական Ունիատ Բաբելոնի Քաղկեդոնական Եկեղեցի[7]: Նշենք նաև, որ 1915թ.-ին մոտ 750000 ասորիներ հայերի, հույների և այլ քրիստոնյա ազգերի հետ ենթարկվեցին դաժան ցեղասպանության: Իսկ ΙΙ համաշխարհային  պատերազմի տարիներին շատ ասորիներ փախան ԱՄՆ, Եվրոպա և Ավստրալիա: Այժմ Արևելքի Ասորական Եկեղեցու թեմեր կան աշխարհի շատ երկրներում, ինչպես օրինակ Իրաք, Սիրիա, Լիբանան, Պարսկաստան, Հնդկաստան, ԱՄՆ, Ավստրալիա և Նոր Զելանդիա, Կանադա, Մեծ Բրիտանիա, Գերմանիա, Ֆրանսիա, Բելգիա, Ավստրիա, Հոլանդիա, Շվեդիա, Նորվեգիա, Դանիա, Հունգարիա, Հունաստան, ԱՊՀ երկրներ և այլն: Հնդկաստանի թեմը առնձնանում է այն բանով, որ այնտեղի քրիստոնյաները, լինելով ազգությամբ հնդիկ, հավատարիմ են մնացել Արևելքի Ասորական Եկեղեցու ավանդությանը և ենթարկվում են Արևելքի Ասորական Եկեղեցու կաթողիկոս-պատրիարքին: Հենց դրանով էլ ապացուցվում է Արևելքի Ասորական Եկեղեցու Ընդհանրական (կաթողիկե) բնույթը: Այստեղի թեմը ունի մեկ մետրոպոլիտ և երկու եպիսկոպոս: 1976թ.-ից Արևելքի Ասորական Եկեղեցու կաթողիկոս է Մար Դնխա ΙV:

---

[1] Արամերենը դա սեմական ցեղ հանդիսացող  արամեացիների լեզուն է: Վերջիններս  եկել են Սիրիա և Հյուսիասային Միջագետք մ.թ.ա I հազարամյակի վերջերին:  Հայտնի արևելագետ-լեզվաբան Ի.Դյակոնովի դասակարգմամբ արամերեն լեզուն ձևավորում է առանձին ենթախումբ սեմական լեզուների ընտանիքում: Արամերեն ենթախմբում առանձնացվում են մ.թ.ա IX-VIIդդ. արձանագրությունների հինարամերեն լեզուն, մ.թ.ա  VI-IVդդ. աքեմենյանների պաշտոնական արքունական լեզուն հանդիսաղոց «կայսերական արամերենը»  և բազմաթիվ արամեական բարբառներ, որոնք միանում են արևմտյան (պալմիրյան, նաբատեական, հրեա-պաղեստինյան, սամարյան) արևելյան (դասական ասորերեն կամ էդեսսերեն, IV-VIդդ. բաբելոնյան Թալմուդի լեզուն, ժամանակակից ասորերենը): Տե´ս  Ушанова Л., “Музыкальные стили чинопоследования литургии Аддая и Мари в Ассирийской Церкви Востока”, Вестник РАМ им. Гнесиныx, 2009 №2 стр. 9

[2] Մասնագետները ենթադրում են, որ Միջագետքյան քաղաքակրթության բուն ներկայացուցիչները, այն է`ասորիները, արամեացիներն ու բաբելացիները, իրենց պետականության բացակայության պայմաններում, ինտենսիվորեն ձուլվել են իրար մեջ: Եվ այսպես ձևավորվեց  մի հասարակություն, որը պայմանականորեն կարելի է անվանել սեմական ծագման արամեախոս զանգվածներ : Հենց այդ զանգվածներն էին առաջինները, որոնք միանգամից ընկալեցին քրիստոնեական ուսմունքը, երբ այն եկավ պատմության թատերաբեմ: Տե´ս Пигулевская Н. В., “Культура сирийцев в средние века”, Москва, 1979, стр.107

[3] Baumer Ch., “The Church of the East. An illustrated history of Assyrian christianity”, London, 2004, P. 35

[4] Համաձայն «Ադդայի վարդապետություն» բնագրի` Սելևկիա-Կտեսիֆոնում (Տիզբոն) բուռն քարոզչություն է արել Ադդայի աշակերտ Մարին, որի անվան հետ նույնպես կապվում է ասորիների շրջանում քրիստոնեության քարոզչությունը: Տե´ս ABBELOOS, Acta S. Maris, 1885; DUVAL, R., La litte´rature syriaque.-Paris, 1900, pp. 117ff.

[5] Селезнев Н. Н., “Ассирийская Церковь Востока, исторический очерк”, Москва, 2003, стр. 48

[6] Տե՛ս Wigram W. A., “An introduction to the history of the Assyrian Church or Church of the Sassanid empire 100-640 A.D”, London, 1909, p. 49

[7] Селезнев Н. Н., “Ассирийская Церковь Востока, исторический очерк”, Москва, 2003, стр. 51

Հեղինակ՝     Նիկադիմ Միքայելի Յուխանաև

Արևելքի Ասորական Եկեղեցու սարկավագ

Աղբյուր՝ Արաբագետ բլոգ