Առաջին խաչակիրները իսլամական աղբյուրներում

Առաջին Խաչակրաց արշավանքի հաջողույթունն և քրիստոնեական պետությունների հաստատումը Մերձավոր արևելքում հնարավոր եղավ  1092թ. սուլթան Մելիք-շահի մահից հետո սելջուկյան սուլթանության անկման պատճառով: Նրա բարեկամները անմիջապես գահակալական պայքար սկսեցին Իրանի, Սիրիայի, Իրաքի և սելջուկյան մյուս տարածքների ղեկավարությունը զավթելու համար

:

  1096թ. լուրեր տարածվեցին ֆրանկների զորախմբերի մասին:

Մուլսուլմանական աշխարհը միասնական չէր, սա էր  նաև այն գլխավոր պատճառը, որ խաչակրաց առաջին արշավանքը հաջողությամբ ավարտվեց Անատոլիայում, հյուսիսային Սիրիայում, Պաղեստինում: Խաչակիրներով պաշարված Անտիոքին օգնության էին շտապում Հալեպի, Դամասկոսի, Մոսուլի զորքերը, սակայն նրանց գործողությունները համաձայնեցված չէին, ուստի և հաջողությամբ չէին պսակվում: Իսկ երբ Ֆաթիմյանները կորցրեցին Երուսաղեմը, սուննիների մի մասը, կարելի է ասել, բավարարված իրեն զգաց:

Խաչակրաց առաջին արշավանքի վերաբերյալ արաբական աղբյուրները շատ տարատեսակ տեղեկություններ են տալիս: Սա է այն գլխավոր պատճառը, ինչը դժվարացնում է Խաչակրաց արշավանքի վաղ շրջանի ուսումնասիրությունը: Ամենահին պահպանված աշխատությունները, որոնք լուսաբանում են ժամանակաշրջանը, ալ-Քալանիսի ու Ալ-Ազիմի աշխատություններն են[1]:

Մեծ նշանակութուն ունեցող աշխատություն էր գրել նաև Համիդ իբն Աբդ ալ-Ռահիմը[2], սակայն նրա  գիրքը՝ «Ֆրանկների պատմություն, ովքեր ներխուժեցին իսլամական երկիր» վերնագրով, ցավոք չի պահպանվել: Այդ գրքից պահպանվել են միայն առանձին հղումներ[3]:

Ամբողջությամբ չգիտակցելով խաչակիրների հանկարծակի հայտնվելը՝ մուսուլմանները սկզբում խառնաշփոթի մեջ էին, սակայն շուտով նրանց ևս հաջողվեց կազմակերպվել:

Ալի իբն Տահիր ալ-Սուլամին դամասկոսցի սուննի աստվածաբան էր: Նրա «Քիթաբ ալ-ջիհադ» տրակտատը դարձավ ժամանակաշրջանի առաջին գիրքը, որ ուղղված էր սրբազան պատերազմին ֆրանկների հայտնվելուց հետո: Ի տարբերություն մյուս գիտակների, ովքեր խաչակիրներին շփոթել էին հռոմեացիների հետ, Սուլամին գիտակցում էր, որ սա քրիստոնյաների կողմից կազմակերպված ջիհադ է, որ նպատակ ունի օգնելու արևելքի քրիստոնյաներին ու ազատագրելու Երուսաղեմը:

Աս-Սուլամին քաջատեղյակ էր քրիստոնյաների և մուսուլմանների բախման կետերին ու կարողացավ այս ողջ պատկերը ներկայացնել որպես երկու կրոնների բախում:

Ալ-Սուլամիի տրակտատը առաջինն էր, որ գրվեց խաչակիրների դեմ ջիհադի մասին: Ջիհադը նորություն չէր մուսուլմանների համար, սակայն դրա վերաբերյալ ևս կային տարակարծություններ: Մի կողմից դա պայքար էր իսլամի տարածման համար, մյուս կողմից ինքնապաշտպանական կռիվ, մյուս կողմից  կատարելության հասնելու ներքին պայքար և այլն:

Խաչակրաց արշավանքները ջիհադին նոր կարգավիճակ տվեցին[4]: Ջիհադի կողմնակիցները շեշտում էին Երուսաղեմի կարևորությունը և 12-13-րդ դարերում գրվեցին մի շարք աշխատություններ, որոնք նվիրված էին Երուսաղեմի, Պաղեստինի ու Սիրիայի արժանիքների՝ ֆադա’իներին:

Աս-Սուլամիին հաջորդեց 13-րդ դարի մոսուլցի պատմաբան Իբն ալ-Ասիրը.

«Ֆրանկների առաջին տերության հայտնվելը, նրանց ուժերի աճը, իսլամի երկրներ ներխուժումը և դրանց մի քանիսի նվաճումը  կատարվել են 478 թվականին /1085-1086/, որբ նրանք գրավեցին Տոլեդոն և Անդալուսի այլ քաղաքներ: Հետո 484 թվականին /1091-1092/ նրանք հարձակվեցին Սիցիլիա կղզու վրա և տիրեցին նաև դրան: Ապա նրանք անգամ հասավ Աֆրիկայի ափեր ու գրավեցին որոշ տարածքներ, սակայն հետո կորցրեցին: Երբ եկավ 490թ. նրանք ներխուժեցին Սիրիա»:

1099 թվականին խաչակիրները գրավեցին Երուսաղեմը[5]: Ֆրանկների իշխանության տակ ընկած տարածքներում մուսուլմանները պետք է գլխահարկ վճարեին, ինչպես մուսուլմանական տարածքներում վճարում էին քրիստոնյաներն ու հրեաները: Սակայն ի տարբերություն քրիստոնյաների նրանք տասանորդ չէին վճարում: Իսպանացի մուսուլման Իբն Ջուբայրը, ով հաջջի էր գնացել Մեքքա, վերադարձի ճանապարհին անցել է Երուսաղեմով ու հետագայում նշել, որ ֆրանկ ֆեոդալները մուսուլման գյուղացիների հետ լավ էին վերաբերում և նրանք քիչ հարկեր էին վճարում: Ու անգամ վտանգ կար, որ մուսուլմանները զանգվածաբար կարող են քրիստոնեություն ընդունել:

Սակայն այս միանշանակ չէր: Մուսուլման-քրիստոնյա հարաբերությունները հաստատուն չէին, ու անընդհատ տեղի էին ունենում բռնկումներ, պայքար, զանգվածային տեղաշարժեր:

 Իսլամական աղբյուրներում ֆրանկներին  ասում էին «ալ-իֆրանի», իսկ խաչակիր բառի արաբական տարբերակը «աս-սալիբիյուն» բառն է:

1996թ. օգոստոսին ֆեոդալ ասպետները  սկսեցին առաջին խաչակրաց արշավանքնը, որին նախորդել էր աղքատների արշավանքը: Ի տարբերություն նախորդ չկազմակերպված աղքատ ջոկատների շարժման, այս արշավանքը բավականին լավ էր կազմակերպված, ասպետները հոյակապ զինված էին: Նրանք շարժվեցին Նորմանդիայից,  Լոթարինգիայից,  Հարավային  Ֆրանսիայից,  Հարավային Իտալիայից:

1097 թվականին այս առանձին զորքերը միավորվեցին Կոստանդնուպոլսում: Այս ժամանակ Բյուզանդիայի ներքին վիճակը համեմատաբար բարելավվել էր, և Ալեքսեյ 1 Կորմանինը մտածում էր խաչակիրներից ազատվելու մասին, քանի որ, ինչպես նա էր կարծում, խաչակրները կարող են իրենց սուրը ուղղել դեպի Բյուզանդիա:

Խաչակիրները հասան մինչև Փոքր Ասիա, որտեղից նրանց ճանապարհը արդեն բավականին դժվարացավ: Անտանելի շոգից ամեն օր զոհվում էին տասնյակ ասպետներ, որոնց շնչահեղձ էին անում նաև ծանր հանդերձանքը: Խաչակիրներին անընդհատ հարվածներ էր հասցում նաև սելջուկյան թեթևաշարժ այրուձին: Այնունամենայնիվ խաչակիրների մեծ մասին հաջողվեց հասնել Կիլիկիա, որտեղ վերականգնելով ուժերը՝ նրանք շարունակեցին իրենց ռազմարշավը:

Եդեսիան գրավելով՝ խաչակիրները այստեղ հիմնեցին իրենց առաջին  պետությունը՝ Եդեսիայի կոմսությունը: Ապա սկսվեց Անտիոքը պաշարումը: Այս պաշարումը, սակայն, երկար տևեց: Բայց պահապաններից մեկի դավաճանության պատճառով խաչակիրներին հաջողվեց գրավել Անտիոքը: Այստեղ խաչակիրները մուսուլմանների իսկական կոտորած կազմակերպեցին: Սակայն  խաչակիրների այս կոտորածը թեթև ալիքն էր միայն այն ջարդի, որ նրանք կազմակերպեցին Երուսաղեմում[6]:

Երուսաղեմ հասավ ոչ ավել քան 20 հազար խաչակիր ու երկարատև պաշարումից հետո զավթվեց նաև Երուսաղեմը: Ժամանակակիցներից մեկը գրել է. «...Սողոմոնի տաճարում կոտորվեցին ավելի քան տաս հազար մարդ: Եթե դուք այնտեղ լինեիք, ապա ձեր ոտքերը մինչև սրունքներ կթաթախվեին արյան մեջ: Չէին գթում ո՛չ կանանց, ո՛չ երեխաների»:

Այս արնախում պայքարից հետո խաչակիրները նետվեցին քաղաքը թալանելու: Տիրելով քաղաքն ու շրջակա տարածքները՝ խաչակիրները 1099թ. հիմնեցին Երուսաղեմի թագավորությունը:  Երուսաղեմում մուսուլմանների նման սրբապիղծ արարքը առաջացրեց մուսուլմանները զայրույթը:

Խաչակիրները, գրավելով Միջերկրական ծովի արևելյան ափը, ոչ մի նորարարություն չներմուծեցին, քանի որ այդ ժամանակ Արևելյան արտադրական մեխանիզմը առավել զարգացած էր, քան եվրոպականը: Գրավված տարածներում խաչակիրները իրենց թալանի  դուրս եկած խուժանի նման էին պահում;

«Ամեն մեկը, ով լավ հասկանում էր ֆրանկների արարքները,-գրել է 12-րդ դարի արաբ հեղինակ Ուսամա իբն Մունկիզը իր «Խրատների գրքում»,- նրանց մեջ միայն կենդանիների կտեսներ, ովքեր միայն մարտական առավելություն ունեն, ուրիշ ոչինչ, քանի որ կենդանիները ևս հարձակման ժամանակ ունեն քաջություն ու պայքարելու կամք»:

Առաջին խաչակրաց արշավանքի ընթացքում տեղի ունեցավ նաև Մաարրա քաղաքի պաշարումն ու գրավումը, որը թերևս խաչակրաց արշավանքների բազմաթիվ սև էջերից մեկն է:

Չգիտեմ՝ իմ հայրենիքը վայրի գազանների բնակավայր է,

 թե՞ դեռ այն իմ տունն է:

1098թ. խաչակիրները Անտիոքը գրավելուց հետո որոշեցին նվաճել նաև Մաարրա քաղաքը, որը կարևոր հետակետ էր Դամասկոսի ճանապարհին: Սակայն խաչակիրները հանդիպեցին մուսուլմանների ուժեղ դիմադրությանը և մեծ կորուստներ կելով՝ ետ քաշվեցին:

Մի շարք մանր քաղաքներ գրավելուց հետո սակայն խաչակիրները ետ վերադարձան և պաշարեցին Մաարրան:

Նոյեմբերի վերջին խաչակիրների կողմից պաշարվեց Մաարրա քաղաքը, սակայն պաշարումը դժվար ընթացք ունեցավ առավել ևս որ ցուրտ ձմեռ էր:

Ճակատագիրը կոտրում է մեզ, կարծես մենք ապակուց լինենք,

Եվ այևս երբեք մեր բեկորները իրար չեմ միանա:

Իբն ալ-Ասիրը գրել է. «Նրանց պաշտպանությունը կոտրելու համար ֆրանկները փայտե աշտարակ սարքեցին, որ հասնում էր քաղաքի պատերի բարձրությանը: Շատ մուսուլմաններ, վախեցած պաշարումից, կարծեցին, որ ամենաապահով տեղը քաղաքի ամենաբարձր կառույցներն են: Նրանք լքեցին պարիսպները՝ թողնելով անպաշտպան: Նրանց օրինակին հետևեցին շատերը՝ լքելով պաշտպանական դիրքերը: Ֆրանկները աստիճաններ դրեցին ու բարձրացան ու երբ պահապանները նրանց վերևում տեսան, նրանց մարտական ոգին կոտրվեց»:

Պահակազորը և խաչակիրները եկան համաձայնության, ըստ որի քաղաքը հանձնվում է, իսկ խաչակիրները ապահովում են անվտանգությւոնը: Սակայն խաչակիրնրը չպահեցին իրենց խոսքը և քաղաքի հանձնումից հետո սկսեցին բնակչության կոտորածը:

«Նրանք մարդկանց մորթում էին երեք օր շարունակ՝ կոտորելով ավելի քան հարյուր հազարին ու գերեվարելով շատերին»,-նշում է ալ-Ասիրը:

Բնական է ալ-Ասիրի թվերը չեն համապատասխանում իրականությանը, քանի որ այդ ժամանակ Մաարրայի բնակչությունը հազիվ տաս հազար էր կազմում, այնուամենայնիվ սարսափն ու մահվան տեսարանները ահարկու էին: Եվ հետո ինչպես խոստովանել էր ֆրանկներից մեկը «Մաարրայում մեր զինվորները եփում էին հասուն կռապաշտներին իսկ փոքրերին խորովում և ուտում»: Ֆրանկների գազանությունները պահպանվեցին մարդկանց հիշողության մեջ և ստեղծվեց նրանց՝ գիշատչի կերպարը:

Աբու ալ-Ալայի հայրենի քաղաքի այս տանջանքները ավարտվեցին միայն 1099 թվականի հունվարի 13-ին, երբ հարյուրավոր ֆրանկներ ջահերը ձեռքներին, սփռվեցին քաղաքի փողոցներով և հրի մատնեցին բոլոր տներն ու կառույցները:

Մաարրայի դեպքերը դարձան բաժանող սեպ արաբների ու ֆրանկների միջև:

Ուսամա իբն Մունկիզի «Խրատների գիրքը» մեզ հնարավորություն է տալիս հասկանալու մուսուլմանների և ֆրանկների փոխհարաբերությունները ինչպես ռազմի դաշտում, այնպես էլ դրանից դուրս: Գրքի հեղինակը ծնվել է 1095թ. Շեյզարում: Նկարագրելով իր հարազատների գերեվարումը ֆրանկների կողմից և հետո նրանց փրկվելը՝ նա գրել է. «Իմ երեխաների, եղբորս և մեր կանանց փրկությունը թեթևացնում են ունեցվածքի կորստի ցավը, սակայն գրքերի կորուստն իմ ողջ կյանքում սրտիս վերք կմնա»:

Հետագայում Ուսաման իր գրքում նշում է  նաև ֆրանկների և իր ունեցած հարաբերությունների մասին՝ շեշտելով, որ վերջերս եկած ֆրանկները նման են բարբարոսներին, իսկ դրանցից ավելի վաղ եկածները իսկապես հասկանում են իսլամն ու իր ընկերներն են:

Խաչակրաց արշավանքները չհասան իրենց նպատակին: Դրանք պատճառ դարձան միլիոնների մահվան, մշակութային արժեքների ոչնչացման:

Դրանք խորացրեցին արևելք-արևմունք հակամարտությունը: Խաչակրաց արշավանքները ակտիվացրեցին մուսուլմանների Սրբազան պատերազմի՝ ջիհադի գաղափարները:

---

[1] Baldwin, Marshall W. A History of the Crusades: The First Hundred Years, 1969.

[2] Համիդ իբն Աբդ ալ-Ռահիմը    12-րդ դարի հալեպցի պատմաբան էր:

[3] Маалуф А. Крестовые походы глазами арабов, Латтес, 2006.

[4] Ирвин Р. Ислам и крестовые походы 1096-1699, из сборника "История крестовых походов"  под ред. Джонатан Райли-Смита.  Oxford University Press, 1995.

[5] Nicolle, David . The First Crusade, 1096–99: Conquest of the Holy Land. Osprey Publishing, 2003.

[6] Setton, Kenneth , A History of the Crusades, 1989.

Հեղինակ՝ Նաիրա Սահակյան

Աղբյուր՝ Արաբագետ բլոգ