Ահլ ալ-Հակկի դավանաբանական առանձնահատկությունները

Ահլ ալ-Հակկը շիական իսլամի ճյուղերից է, որ տարածված է արևմտյան Իրանում, Իրաքի հյուսիս-արևելյան հատվածում: Ահլ ալ-Հակկի երկու գլխավոր սրբավայրերը՝ Բաբա Յադգարի գերեզմանը և Սուլթան Սոհակի գերեզմանը Փերդիվարում գտնվում են Գուրանի տարածաշրջանում:
 Այս ուղղության գրավոր հուշարձանները[1] գրված են գուրանիով, որը համարվում է սուրբ լեզու: Աստվածային յոթ մարմնացումների հավատը ցույց է տալիս շիական ժառանգությունը: Այս կոնցեպցիաները իրենց զուգահեռներն ունեն այս տիպի այլ ճյուղերի հետ[2]: Ահլ ալ-Հակկի հավատամքի ամենահին շերտը իր վրա կրում է Ստորին Տիգրիսի հատվածի դավանանքի ազդեցությունը: Այս տարածքները միջնադարում եղել են Նուսեյրիների կենտրոնը:

Աստվածային մարմնացումներից առաջ՝ մինչ երկրի և երկնքի արարումը աստվածայինը գտնվում է անսահման օվկիանոսի մարգարտում[3]: Ապա աստված վեց օրում արարեց երկիրն ու երկինքը, ապա դրախտի յոթ շերտերը, հետո հրեշտակներին, որոնցից ընտրեց չորսին՝ Ջաբրայիլ, Միքայիլ, Ազրայիլ, Իսրաֆիլ՝ որպես իր սպասավոր-ուղեկիցներ: Ապա նա ստեղծել է սահմանափակ քանակի ոգիներ մարդկային տեսակի համար: Հետո ստեղծեց Ադամին:

Աստվածային առաջին չորս մարմնացումներն են Արարիչ Խավանդագարը, Մորթազա Ալին, Շահ Խոշինը և Սուլթան Սոհակը: Շահ Խոշինի լեգենդը  տեղի է ունեցել  Լորեսթանում, և թվում է, թե ներկայացնում է հավատամքի զարգացման նախնական փուլը: Սակայն Գուրանի տարածաշրջանում այն կապված է պատմական կերպար Սուլթան Սոհակի հետ, ով ընդունված է բոլոր ենթաճյուղերի կողմից՝ որպես Աստծո մարմնացում: Նրա մարմնացումը ուղեկցվում է Չորս Օգնական հրեշտակների  և կնոջ կերպարի կողմից: Հրեշտակները տարբեր մարմնացումների ժամանակ տարբեր են: Ստորև բերված աղյուսակում պատկերված են Աստվածային մարմնացումներ և նրանց ուղեկցող հրեշտակներ:

I	II	III	IV
Խավանդագար	Ալի	Բաշա Խոշին	Սուլթան Սոհակ
Ջաբրայիլ Միքայիլ Իսրաֆիլ Ազրայիլ	Սալման Քամբար Ջաֆարի Տայյար Աբի Վաքքաս Ֆաթիմա բինթ Ասադ Խալիդ իբն ալ-Վալիդ Բիլալի Հաբաշի	Ռիդա Խուշադա Ֆալաք ադ-Դին Բաֆաքե Ֆաթիմա Լարա Բաբայի Բուզուրգ Միրզա Համան	Բինյամին Դավուդ Փիր Մուսե Մուսթաֆա-ի Դաուդանի Փիր Ռազբար Յար Զարդաբան Էշաթ

Աղյուսակից տեսնում ենք, որ հրեշտակները ամեն դարաշրջանում այլ են: Նրանք աստվածայինի արտահոսքն են: Օրինակ դրանցից առաջինին ստեղծել է Խավանդագարը իր անութից, երկրորդին՝ բերանից, երրորդին՝ շնչից, չորրորդինև հինգրերորդին՝ քրտինքից և լույսից:

Հրեշտակները կարևոր դեր ունեն: Նրանք ամեն մեկը իր դերն ու գործը ունի. Բենյամինը օգնականն է, Դաուդը՝ վերակացու, մեկ այլը մահվան հրեշտակը և այլն: Նրանց թիվը վիճելի է, սովորաբար չորսը կամ հինգն են: Հինգերորդի սեռը կասկածելի է, նա սովորաբար որպես իգական կերպար է ներկայանում, իսկ որոշ աղբյուրներում երկսեռ է համարվում:

Հավատամքի կարևոր մասն է կազմում տիեզերքի ընդունման ձևը: Ըստ Ահլ ալ-Հակկի տիեզերքը ունի երկու մաս՝ ներքին՝ բատին, և արտաքին՝ զահիր: Այս երկու հատվածներից յուրաքանչյուրը ունի իր օրենքները: Մենք որպես մարդկային էակ տեղյակ ենք արտաքին օրենքներին, սակայն մեր կյանքը ղեկավարվում է ներքին աշխարհի օրենքերով, ուր և գտնվում է մեր ճակատագիրը:

Ահլ ալ-Հակկում հավատում են, որ Մուավիան ու Այիշան, ի տարբերություն առաջին երեք խալիֆաների, սատանայի հետևորդն են: Ահլ-ի Հակկում փրկությունը սահմանափակ է: Դրան կարող են արժանանալ  միայն  դեղին կավից ստեղծվածները, այսինքն Ահլ-ի Հակկը, իսկ սև հողից ստեղծվածները հավերժ անիծված են: Մարմնացումների յոթ փուլերը կեզրափակվեն փրկչի՝ Մահդիի կամ ժամանակների Տիրակալի հայտնությամբ: Եվ Շահբազուր կամ Սուլթանիա հարթավայրում տեղի կունենա Ահեղ Դատաստանը:

Մինչ մահանալը մարդը չպետք է իամանա իր ճակատագիրը, նա մշտապես պետք է գտնվի հույսի ու վախի մեջ:

Գուրանի տեքստերում շիական տարրերը ողողված են միֆերով ու լեգենդներով, որոնք արտահայտվում են հատուկ ծեսերում, հագուստներում և թվում է, թե պարունակում են Գուրանի արմատական դիցաբանության մնացորդներ[4]: Ահլ ալ-Հակկը միավորված չէ, այն իր ենթաճյուղերը ունի, սակայն կան պաշտամունքային տարրեր, որոնք ընդհանուր են բոլորի համար: Դրանցից է Սուլթան Սոհակի հետ կապված ծեսերը և այլն:

Աստվածային մարմնացումը հրեշտակների հետ միասին փակ շղթա է կազմում: Առաջին հայտնությունը աստվածայինի եղել է իդեմս Խավանդագարի, իսկ երկրորդը եղել է Ալին: Երրորդ դարաշրջանից հետո շարքը առավել տիպիկ է դառնում Ահլ ալ-Հակկի համար:  

Առաջին չորս դարաշրջանները համապատասխանում են կրոնական գիտելիքի փուլերին՝ շարիա, տարիկա, մա՛րիֆա, հակիկա: Ահլ-ի Հակկի բոլոր ճյուղերը համարում են, որ ամենաբարձր փուլի ներկայացուցիչը եղել է Սուլթան Սոհակը: Այսինքն տեսնում ենք, որ Ալին ավելի քիչ դերակատարում ունի այս ճյուղում, քան Սուլթան Սոհակը: Շիական տարրերը Ահլ-ի Հակկում շատ սերտաճած են միֆերի ու լեգենդների հետ: Գուրանի տարածաշրջանը իր ազդեցությունն է ունեցել, և տեղական միֆերին ու լեգենդներին խառնվել է իսլամական շիական հավատամքը ստեղծելով կրոնական մի ուղղություն, ուր Ալին, որը շիական ուղղության կարկառուն դեմքն է, ավելի քիչ դեր ունի քան Սուլթան Սոհակը, ով տեղի բնակչության մեջ աստվածայինի մարմնացումն է եղել:

Նաիրա Սահակյան

---

[1]Ահլ ալ-Հակկի սուրբ գրականությունը կանոնակարգված չէ: Հայտնիներից է «Դաֆթարե Խեզանայե Փերդիվարի»-ն, «Քեթաբե Սարանջամ» և այլն:

[2]Օրինակ Սիրիայի Նուսեյրիները:

[3]Այս դարաշրջանը հայտնի է որպես Մարգարտի դարաշրջան:

[4]Օրինակ՝ Դաուդը՝ գորշ նժույգով  ձիավորը, քամիների հեծյալը, կրում է եղանակի աստծո առանձնահատկությունները: